چگونگی تحول جایگاه معلم در آموزش و پرورش

غلامعلی افروز
مدارس به مثابه پل های ارتباطی بین خانه و اجتماع، همواره بیشترین نقش را در انتقال ارزش های حاکم بر جامعه به خانواده ها عهده دار بوده اند.
مدارس همانند باغ ها و بوستان ها، با پرورش شکوفه ها و نهال ها، سرسبزی و خرمی و میوه ها و ثمرات پربرکتی را برای سلامت و رشد جامعه به ارمغان آورده اند.
تربیت نوباوگان و نوجوانان سالم و صالح، متدین و متعهد، هوشمند و عالم، خلاق و نوآور؛ از جمله اهداف متعالی نظام تعلیم و تربیت کشور است. لذا هرگونه سستی و نارسایی در محقق شدن این هدف ها، اساسی ترین زیان ها و خسارت ها را در دراز مدت، متوجه رشد و تحول و توسعه اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی- صنعتی کشور می نماید.
از این رو برنامه ریزی برای تحول بنیادین جامعه و توسعه پایدار، بدون توجه خاص به رسالت خطیر مدارس در این مهم، امری منطقی و قابل حصول نیست. به همین دلیل امام راحل رضوان الله تعالی علیه فرمودند:«اگر بخواهیم جامعه را متحول کنیم، می بایست آموزش و پرورش متحول شود.» 1 به بیان دیگر ایجاد هرگونه تحول اساسی در نظام فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، مستلزم تحول جدی در نظام تعلیم و تربیت کشور است، و این حقیقتی است که مورد تایید و تاکید همه انسان های فهیم، صاحبان تفکر منطقی و اندیشه های برتر و کارگزاران بصیر و دوراندیش جوامع بشری است.
اما سخن این است که مبنا و جهت این تحول چگونه باید باشد، مناسبترین بستر دگرگونی کدام است و سرداران و پیشگامان این تحول چه کسانی باید باشند؟
بررسی مطالعات انجام شده درباره این امر مهم و تجارب به دست آمده از برنامه ها و فعالیت های انجام پذیرفته در بسیاری از کشورها بیانگر این حقیقت است که مقطع ابتدایی، مناسب ترین بستر، کودکان دبستانی، مطلوبترین جمعیت و معلمان دوره ابتدایی، به منزله پیشتازان و سرداران عرصه های فرهنگی، مهمترین عوامل و نقش آفرینان اصلی این تحول اساسی هستند.
سنین دبستانی از بسیاری جهات، مهمترین و حساس ترین دوره از ادوار رشد و تکوین شخصیت انسان است. در این دوره از رشد که در حدفاصل آشفتگی دوره پیش دبستان و التهاب دوره نوجوانی قرار دارد، کودکان عموماً از آرامش نسبی برخوردار هستند. نامیدن این دوره از رشد، تحت عنوان «سنین دبستان» تاکیدی است بر قابلیت رشد محسوس ذهنی کودک در یادگیری مطالب درسی، توسعه کنش های شناختی، پرورش خلاقیت های ذهنی، اکتساب مهارت های اجتماعی، تمرین مسئولیت پذیری فردی و گروهی، پذیرش معیارها و ارزش های فرهنگی، درجه عمیق به رفتار الگوهای بزرگسال و همانند سازی های پایدار.
دبستان اولین تجربه اجتماعی کودکان به شکل رسمی است که پس از خانواده، بیشترین نقش را در فرآیند شکل گیری شخصیت آنان در ابعاد گوناگون برعهده دارد. همچنین پایه های اصلی تفکر علمی و خلاقیت ذهنی که با پرورش حس کنجکاوی و کاوشگری در کودکان نهاده می شود، در سال های ارزشمند دبستان تقویت می گردد و به صورت کشف و نوآوری در دوران نوجوانی و جوانی تبلور و عینیت می یابد.
چه، کسی می تواند در سنگرهای دبستان و درمیان کودکان، این نونهالان بوستان انقلاب، با عزمی آهنین و اراده ای خلل ناپذیر، اندیشه ای متعالی و بینشی عمیق، با چهره ای گشاده و رفتار صبورانه، محبت آمیز، ایثارگرانه و عادلانه، در نهایت خویشتن داری و باکنشها و واکنش های متعالی، معلم باشد و مشاور، مربی باشد و الگو، مصلح باشد و صالح، آمر باشد و عامل، مرجع علم باشد و منبع مهر، مدیرباشد و مدبر، مؤمن باشد و متعهد، محبوب کودکان باشد و مطلوب اولیاء امین خانه باشد و عزیز جامعه؟
و سرانجام آن کیست که همچون پیامبران عظام صلوات الله علیهم اجمعین، رسالتش تکمیل مکارم اخلاق، تعلیم- تربیت و هدایت انسان ها به سوی فلاح و کمال است و دربین همه قشرها از بالاترین جایگاه و والاترین منزلت معنوی و اجتماعی برخوردار می باشد و در یک کلام، آرزوی همه، همانند او شدن است؟
آری، او برگزیده ای از فرزانگان جامعه است که با درک عمیق از مسئولیت ها و رسالت ها، خود را به زیور علم و اخلاق آراسته، با بهره مندی از بالاترین دانش تخصصی و اشراف بر اصول و مبانی روان شناختی و تعلیم و تربیت و مسلح شدن به مؤثرترین روش های انتقال پیام، به دور از دغدغه های اقتصادی، با آرامش و احساس با شکوه خود ارزشمندی و با یک دنیا تعهد پیامبرانه، جامه مقدس «معلمی» برتن کرده، پربرکت ترین مکان، یعنی «دبستان» و پرشورترین کودکان، یعنی «دانش آموزان دبستانی» را برای ایفای تعهد و رسالت سترگ خود انتخاب کرده است.
درهر حال آنچه مسلم است اینکه: عزت و سربلندی، توانمندی و آقایی و استقلال و آزادگی جامعه اسلامی و دست یابی به برترین کفایت های علمی و فنی و فتح قله های رفیع علوم و فنون، سلامت و سعادت دنیوی و اخروی نوجوانان و جوانان کشور و مصونیت اخلاقی و فرهنگی ملت، در گرو حضور فعال برگزیدگان دانش و معرفت، صاحبان بالاترین درجات علمی و تعهدات مکتبی در «دبستان ها» و مفتخر بودن ایشان به معلمی و باغبانی شکوفه ها و نونهالان بوستان ایران اسلامی است.
اینک در جهت نیل به آرمان های مقدس انقلاب اسلامی، محقق شدن اهداف متعالی تعلیم و تربیت، فراهم نمودن زمینه تحولی بنیادین و اساسی و با تکیه بر اصول وموازین اخلاقی و روان شناختی در عرصه های فرهنگ و توسعه اجتماعی- اقتصادی و پیشتازی علمی و فنی در سال های آغازین 1400، پیشنهادهای زیر به عنوان اولین اقدامات شایسته در راستای تحول جایگاه معلم عنوان می شود:
¤ فراهم ساختن زمینه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی لازم برای جذب هوشمندترین و خلاق ترین جوانان کشور برای ادامه تحصیلات دانشگاهی در رشته های موردنظر نظام آموزش و پرورش و احراز صلاحیت های معلمی.
¤ حذف واژه های «آموزگار» (در مقطع دبستان) و «دبیر» (در مقطع دبیرستان) از مجموعه اصطلاحات و عناوین شغلی سازمان امور استخدامی کشور و جایگزینی عنوان مقدس «معلم» برای مدرسان در مقاطع مختلف تحصیلی (معلم دبستان، معلم دبیرستان و معلم دانشگاه).
¤ تعیین حداقل مدرک تحصیلی کارشناسی، با گذراندن یک دوره ویژه آموزشی در قلمرو روان شناسی تربیتی و اخذ گواهینامه احراز شرایط معلمی کودکان دبستانی، برای اشتغال در مقطع ابتدایی.
بدیهی است که دارندگان مدارک تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری، با گذراندن دوره ویژه آموزشی، برای اشتغال در دبستان ها اولویت خواهند داشت.
¤ اختصاص ظرفیت قابل ملاحظه دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور برای تربیت معلمان واجد شرایط، بخصوص در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری.
¤ بالا بردن ظرفیت پذیرش دانشگاه ها برای تربیت معلمان زن، به گونه ای که زنان دارای همسر و به ویژه فرزند بتوانند ضمن حفظ قابلیت های همسری و ایفای مسئولیت های مادری و تحکیم کانون خانواده خود، بخشی از اوقات خویش را در مقام معلمی، به منظور خدمت به کودکان و نوجوانان کشور اختصاص دهند و پاسخگوی نیازهای روزافزون جامعه در این زمینه باشند.
به عبارت دیگر، زنان جامعه اسلامی با عهده دار شدن مسئولیت همسری و رسالت مادری، نباید همانند مردان موظف به حضور تمام وقت در محل خدمت خود باشند، هرچند شایسته آن است که حقوق و مزایای مادی ایشان کمتر از مردان نباشد. لذا با توجه به این امر مهم است که می بایست حداقل برای مشاغلی که خدمت زنان به لحاظ ضرورت های شرعی و اجتماعی در جامعه اسلامی اولویت دارد، نظیر معلمی در مدارس دختران و پزشکی و پیراپزشکی ویژه زنان، دست کم دوبرابر مردان در رشته های شغلی مشابه و جامعه آماری همانند، زنان متخصص تربیت می شود.
¤ انتخاب معلمان واجد شرایط مرد برای دبستان های پسرانه و معلمان زن برای دبستان های دخترانه و اجتناب از زنانه کردن مدارس پسران امروز و مردان فردا.
تحقیقات انجام شده در حیطه روان شناسی تربیتی نیز حاکی از آن است که به طورکلی پسران دبستانی بیشتر نیازمند همانند سازی با معلمان مرد، به مثابه الگوهای مطلوب شخصیتی هستند و دختران به عکس به الگوهای محبوب و مطلوب «زن» نیاز دارند.
واقع امر این است که به خاطر کثرت اشتغالات پدر خانواده در خارج از خانه اکثر پسر بچه ها تا قبل از ورود به دبستان بیشترین اوقات فعال خود را با مادر می گذرانند و فرصت لازم برای محشور شدن با پدر و الگوگیری از رفتارهای مردانه را، آن گونه که انتظار می رود، پیدا نمی کنند. از این رو چنانچه پس از ورود به مدرسه نیز تا پایان سال های دبستان، معلم و الگوی اصلی دانش آموزان پسر، «زن» باشد، همواره بیم آن می رود که رشد متعادل شخصیت و فرایند مطلوب اجتماعی شدن ایشان با اختلال قابل توجهی همراه گردد.
¤ انجام اقدامات جامع و فراگیر برای اعتلای هرچه بیشتر شأن و منزلت معنوی و اجتماعی معلمان در سطح کشور، زیرا در هر جامعه ای که معلمان از بالاترین منزلت اجتماعی و معنوی برخوردار باشند، بیشترین رضامندی شغلی، اعتماد به نفس، احساس خود ارزشمندی و قابلیت های حرفه ای را از خود نشان می دهند.
¤ درنظر گرفتن حقوق و مزایای شغلی برای معلمان مدارس با دارا بودن مدارک تحصیلی و تخصصی موردنیاز، شرایط حساس شغلی و مسئولیت های آموزشی و پرورشی، به میزانی معادل حقوق و مزایای اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و قائل شدن امتیاز فوق العاده برای معلمان دبستان.
¤ فراهم نمودن تسهیلات لازم و درنظر گرفتن تخفیفات خاص برای معلمان، به منظور بهره مندی از امکانات فرهنگی، تفریحی، هنری و ورزشی و استفاده از مهمانسراها، وسایل حمل و نقل هوایی، دریایی و زمینی، بین شهری و شهری، اتوبوس و راه آهن شهری (مترو)، برخورداری معلمان از اولویت و امتیاز ویژه در استفاده از زمین های شهری، شهرک ها و مجتمع های مسکونی دولتی، اعتبارات بانکی برای تهیه، تجهیز و تکمیل مسکن و دیگر ضرورت های زندگی.
¤ ارائه بیمه جامع و رایگان خدمات درمانی برای معلمان، به منظور بهره مندی از کلیه خدمات پزشکی و پیراپزشکی در تمامی بیمارستان ها، مراکز درمانی و مطب های خصوصی.
¤ درنظر گرفتن امتیاز و سهمیه ویژه برای تحصیلات تکمیلی معلمان در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، بویژه برای معلمان شاغل در مدارس، به منظور احراز شرایط موردنظر، در یک دوره چند ساله.
¤ تنظیم برنامه های دانش افزایی مستمر معلمان شاغل، با همکاری مراکز آموزش عالی.
¤ با توجه به اهمیت فوق العاده مقطع دبستان، به عنوان بهترین فرصت برای تربیت و پرورش اندیشه علمی، شکل گیری شخصیت اجتماعی، انتقال ارزشهای انقلاب اسلامی، تحکیم زبان ملی و فرهنگ اسلامی، تقویت رفتارهای مطلوب و پیشگیری از کژرویهای احتمالی دوره نوجوانی و نیاز دانش آموزان دبستانی برای حضور در یک محیط صمیمی و مطلوب آموزشی، و محشورشدن با معلمان محبوب دبستانی، شایسته آن است که ضمن تنظیم برنامه های آموزشی و پرورشی دبستانها به صورت تمام وقت، سنوات تحصیلی مقطع ابتدایی از 5 سال به 6 سال افزایش یابد. چرا که در بسیاری از مواقع انتقال زودرس کودکان از دبستان به مقطع راهنمایی که خود با تغییر محسوس محیط، متنوع شدن دروس، حضور معلمان جدید و همکلاسیهای تازه و انتظارات خاص خانواده و اطرافیان همراه است، می تواند بعضی از دانش آموزان را با آسیب های روانی- اجتماعی قابل توجهی مواجه نماید.
بدیهی است که این افزایش سنوات تحصیلی می تواند با احتساب و یا بدون درنظرگرفتن یک سال دوره پیش دبستانی باشد. درهرحال به نظر می رسد که به لحاظ اهمیت مقطع دبستان در جنبه های آموزشی و پرورشی، ترویج و تقویت ارزشهای مذهبی، تبیین اندیشه های سیاسی و اجتماعی با موثرترین روش و ساده ترین و پایدارترین بیان، بهتر آن است که علاوه بر دوره یک ساله پیش دبستانی، سنوات مقطع ابتدایی 6 سال پیش بینی شود و دوره راهنمایی و متوسطه نیز هریک در سه سال تنظیم گردد.
البته واضح است که این مقوله نیازمند بحث مبسوط و جداگانه ای است و لازم است درجمعی از اندیشمندان، صاحب نظران و دست اندرکاران مسائل آموزشی و امورفرهنگی، مسئله نظام آموزش پیش دانشگاهی و دانشگاهی به صورت یکپارچه و جامع و با عنایت به اهداف مورد نظر، مورد بررسی عمیق قرارگیرد.
¤ فراهم کردن زمینه مناسب برای حضور استادان حوزه و دانشگاه در دبستانها، به منظور تلاش در تغییر و تقویت نگرشها و بازخوردهای جامعه نسبت به اهمیت و ارزشمندی «دبستان» و منزلت معلمان دبستان. بدین ترتیب که برخی از استادان علاقمند، دوراندیش و بصیر حوزه های علمیه و دانشگاههای کشور به عنوان مدیر، معلم یا مشاور و محقق، به صورت تمام وقت یا نیمه وقت و با حفظ ساعات تدریس حوزوی و دانشگاهی و هدایت فعالیتهای پژوهشی که می تواند خارج از ساعات کار دبستان صورت پذیرد5، در تعداد قابل ملاحظه ای از دبستانهای کشور اشتغال داشته باشند. بی تردید نویسنده این مقاله آمادگی خود و جمعی از همفکران دانشگاهی را برای محقق شدن این مهم- البته با هماهنگی وزارت آموزش و پرورش در جهت فراهم شدن امکانات لازم- اعلام می دارد.
¤ بسیار بایسته و شایسته است که مطبوعات کشور، بخصوص روزنامه های کثیرالانتشار با بهره گیری از صاحب نظران اهل قلم، روانشناسان دردمند و نویسندگان اندیشمند، به شیوه های مستقیم و غیرمستقیم، اما مستمر، درجهت اعتلای مقام و منزلت معلمان کشور، از هیچ کوششی دریغ ننمایند.
بدیهی است که مدیران مجلات طنز نیز می بایست به طور جدی به این رسالت سترگ ملی توجه داشته باشند و از عنوان کردن هرمطلب و موضوعی که به شأن معنوی و منزلت اجتماعی معلم خدشه وارد می کند، اجتناب ورزند.
¤ صداوسیما، تهیه کنندگان برنامه های هنری، تولیدکنندگان فیلمهای سینمایی و داستانی، تنظیم کنندگان گزارشهای مستند و خبری نیز می بایست ضمن پرهیز از تهیه و پخش برنامه هایی که مستقیم و یا غیرمستقیم، به صورت جدی یا طنز، مقام و منزلت معنوی و حیات اجتماعی و رسالت شغلی معلم را در نزد دیگران، بویژه کودکان، نوجوانان و جوانان کوچک می نمایاند، همه تلاش خود را برای تهیه فیلم های سینمایی جذاب و تولید برنامه های تلویزیونی و رادیویی گیرا و اثربخش (با همفکری و مساعدت کارشناسان متدین، متخصصان دلسوز و روانشناسان و جامعه شناسان متعهد)، درجهت بسیج فرهنگی و اعتلای منزلت معلمی، ایجاد نگرشهای مثبت و مولد نسبت به شأن و ارزشمندی معلم و تبلیغ برای تکریم عملی شخصیت معلمان، مبذول دارند. به طوری که درپی ایفای این رسالت که مطلوبترین بستر برای رشد و تحول و شکوفایی جامعه اسلامی را فراهم می آورد، معلمان به واقع از بالاترین منزلت اجتماعی برخوردار شوند و اولویت شغلی اکثر جوانان هوشمند کشور، «معلمی» باشد.
تقویت و انتشار مجلات متنوع تخصصی در عرصه های گوناگون آموزشی و پرورشی، به ویژه در ارتباط با دانش آموزان دبستانی، رسالت معلمان دبستان، ارائه یافته های تحقیقاتی در مورد موضوعات و مسائل آموزش و پرورش ابتدایی، معرفی نظام های آموزشی کشورهای مختلف در مقطع دبستان، بررسی تطبیقی و تحلیلی نظام گزینش معلم دبستان در کشورهای مختلف جهان و...
بازنگری و اصلاح برنامه های آموزشی پیش دبستانی و دبستانی برپایه ارزش های فرهنگ اسلامی و موازین اخلاقی، اهداف متعالی نظام آموزش و پرورش کشور و یافته های علمی و تحقیقاتی نو در زمینه های تعلیم و تربیت ابتدایی، گسترش رشته های مربوط به تعلیم و تربیت ابتدایی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه های کشور، با بهره گیری از استادان مجرب و متخصص حوزه و دانشگاه و عنداللزوم استفاده از استادان برجسته غیرایرانی و ایرانی مقیم در کشورهای خارجی، برای تدریس در مقاطع دکتری و تربیت مدرس رشته آموزش و پرورش ابتدایی.
توجه جدی به معماری و مهندسی آموزشی مدارس، به خصوص ساختمان های دبستانها، با عنایت خاص به معماری و مهندسی ویژه مدارس دخترانه.
در حقیقت در کشوری که اهتمام اصلی مدیرانش بسط و گسترش اندیشه های علمی و فرهنگی است، انتظار این است که بهترین و مناسب ترین بناها و ساختمانها از آن مراکز فرهنگی و مدارس و موسسات آموزشی، به خصوص دبستان ها باشد. متاسفانه سالهاست که در کشور ما، برخلاف بسیاری کشورهای دیگر، ساختمان های مرتفع، مستحکم و چشمگیر به موسسات اقتصادی تعلق دارد و غالبا ساختمانهای فرسوده و بعضا استیجاری به مراکز آموزشی و فرهنگی اختصاص یافته است. از این رو شایسته است که به معماری و ساختمان مدارس و کلاسها و زیباسازی آن برای حضور پرنشاط معلمان و دانش آموزان همت گمارد، به گونه ای که معماران و مهندسان مدارس با گذراندن دوره های ویژه آموزشی با عنوان «مهندسی آموزشی» (در سطح کارشناسی ارشد)، جامع ترین، زیباترین7 و مجهزترین ساختمانها را با مناسب ترین سرویس های بهداشتی، کلاسهای آموزشی، نمازخانه، فضای ورزشی، کتابخانه، آزمایشگاه و غیره، برای حضور دانش آموزان، به خصوص بچه های دبستانی که از منازل گوناگون وارد ساختمان مدرسه و کلاسها می شوند، با توجه به مبانی روان شناختی، بنا نمایند؛ تا شوق حضور بچه ها در دبستان مضاعف گردد. همچنین سزاوار آن است که در معماری مدارس، برای معلمان امکانات ویژه ای نظیر اتاق مخصوص مشاوره و فعالیت های شغلی و حرفه ای، محل استراحت و پذیرایی پیش بینی گردد. بازسازی و نوسازی مدارس موجود نیز می بایست در سرلوحه وظایف و مسئولیت های متولیان امر قرار گیرد. تردیدی نیست که در این مسیر نقش مشارکت های مردمی بسیار موثر خواهد بود.
تجهیز مدارس و تامین نیازهای علمی، آزمایشگاهی و فرهنگی آن امری است بسیار مهم. یک مدرسه مجهز به کتابخانه غنی برای معلمان و دانش آموزان، آزمایشگاه های فنی، تاسیسات ورزشی و واحدهای فرهنگی، و برخوردار از یک نمازخانه زیبا، خوش رنگ، همیشه معطر و با معماری آرام بخش، نه تنها انگیزه حضور و تحصیل را بیشتر می کند و احساس خود ارزشمندی دانش آموزان را مضاعف می نماید، بلکه یک مرکز علمی و فرهنگی مطلوب و در خور توجه برای معلمان و اهالی یک محله و منطقه خواهد بود.
بازنگری در برنامه های آموزشی و تجدید نظر اساسی در محتوای منابع درسی، به خصوص در مقطع ابتدایی و روش های تدریس، از جمله مسائلی است که می بایست با نظر اندیشمندان و صاحب نظران آگاه و دست اندرکاران مسائل روان شناختی و تعلیم و تربیت و با عنایت به اهداف متعالی تعلیم و تربیت به طور اعم و هدف های آموزش و پرورش ابتدایی به طور اخص و وجود معلمان واجد شرایط و برتر، مورد توجه قرار گیرد. اصول منطقی تعیین موضوعات درسی، تخصیص ساعات آموزشی و مبانی تهیه محتوا و تالیف کتابهای درسی و نیز چگونگی روش های آموزشی باید با بهره گیری از تجارب علمی و حرفه ای محققان و معلمان کشور، پژوهشگران و صاحب نظران جوامع دیگر، مورد تامل، تفکر و بازنگری دوباره قرار گیرد. علاوه بر این لازم است نحوه تدوین و آرایش و انتشار کتابها نیز در سطوح ملی و منطقه ای مورد مطالعه قرار گیرد و با استفاده از فکر و نظر معلمان برتر، تعریف تازه ای از تکالیف درسی ارائه گردد.

لیست کل یادداشت های این وبلاگ

درباره وبلاگ

لینک دوستان من

اشتراک در خبرنامه